ЗЕЛЬМА

«У мяне не было часу, каб дапісаць…»

Аўтары праекта: Таццяна Мігаэсі, Ірына Філіпчук, Алёна Шалан

Зельма Меербаўм маладая паэтка з Чарнаўцоў, якая стала вядомай ва ўсёй Еўропе толькі праз дзесяцігоддзі пасля сваёй трагічнай смерці ад знясілення і хвароб у нацысцкім лагеры. Яе вершы, якія захаваліся да нашых дзён, працягваюць уражваць чытачоў сваёй шчырасцю і з’яўляюцца пераканаўчым сведчаннем яе выключнага паэтычнага таленту. Чулае сэрца дзяўчынкі перадае смутак і боль, якія давялося перажыць яўрэям Чарнаўцоў падчас Другой сусветнай вайны.


Я хочу жити.

Глянь, який барвистий світ!

В нім стільки є м'ячів і гарних плать.

І стільки уст чекають і горять,

Щоб пити щастя юних літ.

Зельма Меербаўм, «Верш» (07.07.1941)

[Пераклад Пятра Рыхло]

Дзяцінства




Зельма нарадзілася 5 лютага 1924 года ў сям’і дробнага гандляра Хаіма Меера Меербаўма і Фрэдэрыке Шрагер. Калі дзяўчынцы было ўсяго 9 месяцаў, яе бацька захварэў і памёр. Пазней яе маці пабралася шлюбам другі раз – з Леа Айзінгерам. Айчым Зельмы працаваў простым ткачом, і таму сям`я магла сабе дазволіць толькі невялікую кватэру на вуліцы Біларгас, нумар 38. Аднак дзяўчынка шмат часу праводзіла ў хаце сваёй бабулі, якая была яе самым лепшым сябрам.


Маладосць




Зельма расла вельмі актыўнай, а часам нават няўрымслівай дзяўчынай. Вучоба ніколі не вабіла яе. Асабліва, калі пасля ўсеагульнай румынізацыі школьнай адукацыі прыватная нямецкамоўная школа для дзяўчынак Хофмана на былой Альтштрасе была пераўтворана ў Liceul Particular de Fete cu drept de publicitate. Тут было створана непрыязнае асяроддзе для яўрэйскіх вучняў, характэрнае для румынскіх школ таго часу. Тым не менш, дзяўчынка даволі добра вучылася па некаторых прадметах (напрыклад, нямецкай мове і літаратуры, рэлігіі). Зельма шмат і з вялікай асалодай чытала. Яе любімымі аўтарамі былі Генрых Гейне, Райнер Марыя Рыльке, Поль Верлен, Рабіндранат Тагор і іншыя.


Зельма была таварыскай асобай, яна любіла бавіць час на свежым паветры са сваімі аднакласнікамі і лепшымі сябрамі – Эльзе Кэрэн і Рэне Міхаэлі. Таму нядзіўна, што пазней яна зблізілася з членамі сіянісцкай моладзевай групы «Hashomer Hatzair» (Хашомер Хацаір). Аднак, здаецца, яе цікавіла не столькі ідэалогія, колькі сяброўская кампанія. Менавіта ў «Hashomer Hatzair» яна сустрэла Лейзера Фішмана, яўрэйскага хлопчыка, які стаў яе першым і апошнім каханнем. Выглядае на тое, што Лейзер не ведаў ці зрабіў выгляд, што не ведае аб пачуццях Зельмы. Дзяўчына не адважылася падзяліцца імі і замест гэтага перанесла свае эмоцыі ў паэтычныя радкі. Свой першы верш яна напісала, калі ёй было пятнаццаць гадоў.


Калі Зельма заканчвала школу, у Еўропе распальвалася полымя Другой сусветнай вайны. Трывожныя прадчуванні, якія ўзмацняліся з кожным днём, паклалі канец бесклапотнай маладосці Зельмы і яе сучаснікаў.


Гета ў Чарнаўцах
і дэпартацыя




З прыходам у горад 5 ліпеня 1941 г. румынскіх і нямецкіх войскаў, у яўрэйскім квартале пачаліся пагромы і забойствы. На шчасце, дом Айзенгераў знаходзіўся далёка ад цэнтра пагрому, і таму першы акт драмы пад назвай «ачыстка горада» ад яўрэяў не закрануў Зельму і яе сям’ю. Аднак неўзабаве трагедыя ўступіла ў новую фазу. У кастрычніку па загадзе румынскай адміністрацыі ўсе яўрэі павінны былі перасяліцца ў гета. Зельме і яе бацькам зноў пашанцавала: кватэра яе бабулі знаходзілася на тэрыторыі гета, таму ім не давялося шукаць прытулак у дамах незнаёмых людзей, альбо, як і многім іншым, пакутаваць халоднымі восеньскімі начамі на гарышчах, у паграбах і пад.


Неўзабаве іх чакалі новыя рэпрэсіі – дэпартацыі ў Трансністрыю, як румыны называлі тэрыторыю на ўсход ад ракі Днестр, куды прымусова вывозілі ўсіх яўрэяў. Айзінгерам пашанцавала ў трэці раз: айчым Леа, меў, як гэта акрэслівалася ў той час «карысную» прафесію, таму ён атрымаў дазвол для сям’і застацца ў Чарнаўцах. Гэта дало магчымасць Зельме пазбегнуць лёсу сваіх шматлікіх сяброў, для якіх наступная зіма стала апошняй. Дзяўчына даведаецца пра гэта пазней, калі яе саму вышлюць у Трансністрыю. Пакуль яна толькі ведала, што яе каханы Лейзер едзе ў працоўны лагер у Румыніі. Зельме хацела, каб ён узяў з сабой яе альбом, але Лейзер не прыйшоў развітацца.


Праз некалькі месяцаў Зельме самой давялося пакінуць родны горад. Айзенгеры не змаглі пазбегнуць другой хвалі дэпартацыі. 28 чэрвеня 1942 г. яна ў таварным вагоне адправілася на ўсход. Перш чым яна прыехала на месца збору, якое было арганізавана на стадыёне таварыства Макабі, дзяўчына паспела перадаць сяброўцы свой найвялікшы скарб – альбом з 57ю вершамі і просьбай перадаць іх аднойчы Лейзеру.


Пазней яе чакала Трансністрыя, гранітны кар’ер на правым беразе Паўднёвага Буга недалёка ад Ладыжына, зноў гета і салдаты СС, якія шукалі рабочых для будаўніцтва стратэгічнай дарогі каля горада Гайсін. Ёй даводзілася працаваць у спякоту, дождж і снег, заставацца ў месцах, якія не былі прызначаныя для жыцця. За некалькі месяцаў голад, холад і цяжкая праца знясілілі маладую дзяўчыну, якая была безабаронная перад тыфам. Шанцаў выжыць было мала. Хвароба перамагла 16 снежня 1942 года.


Ілюстрацыі Алёны Шалан

Жыццё ў слове




Памяць пра вясёлую чарнавіцкую дзяўчыну Зельму пражыла б не даўжэй, чым пакаленне тых жыхароў Чарнаўцоў, якія ведалі яе асабіста. Але дзякуючы вершаванаму альбому, які трапіў да яе лепшай сяброўкі, яе імя захавалася ў гісторыі. Здаецца, Лейзер прадбачыў праблемы, з якімі ён можа сутыкнуцца, і не адважыўся ўзяць яго з сабой падчас свайго непрадказальнага падарожжа ў Палестыну. Ён аддаў альбом блізкаму сябру Зельмы Рэнэ Міхаэлі. Лейзеру Фішману не было наканавана дабрацца да зямлі абетаванай. Рэне, аднак, усё ж такі ўдалося гэта зрабіць. Вось так былі захаваны вершы Зельмы, якія нарэшце трапілі ў Ізраіль. У 1976 г. яны былі ўпершыню апублікаваны былым настаўнікам Зельмы Гершам Сягалам.


Сёння вершы Зельмы добра вядомыя. Яны натхняюць мастакоў многіх краін на стварэнне твораў мастацтва, музыкі, тэатральных п’ес і спектакляў. Вершы «Букавінскай Ганны Франк» перакладзены на многія мовы. Украінамоўныя чытачы могуць атрымліваць асалоду ад іх дзякуючы перакладам Пятра Рыхло, прафесара Чарнавіцкага нацыянальнага ўніверсітэта імя Юрыя Федзькавіча.


Ілюстрацыі Алёны Шалан

Пятрў Рыхло – украинські літаратуразнаўца, педагог, перакладчык. Менавіта ён пераклаў вершы Зельма, якія пазней увайшлі ў зборнік «Я тугою агорнута ...»

Лірыка Зэльмы вельмі інтымная, і сама Зэльма не думала пра тое, каб праславіцца гэтымі вершамі. Гэта быў яе асабісты інтымны літаратурны дзённік у паэтычнай форме, і менавіта гэтая наіўнасць, безабароннасць у душы захапляе ў яе вершах, таму, калі я пераклаў цыкл яе вершаў, якія былі надрукаваныя ў розных чарнавіцкіх газетах, узнікла ідэя аб’яднаць гэтыя вершы, каб завершыць гэтае выданне ў выглядзе кнігі. Прыезд знакамітай нямецкай актрысы Ірыс Бербен, якая чытала вершы Зэльмы на нямецкай мове ў Яўрэйскім доме, адыграў тут важную ролю, і я чытаў пераклады на ўкраінскую мову. Гэта быў вельмі пранізлівы, шчымлівы вечар, і пасля гэтага стала зразумела, што гэтыя вершы трэба данесці да ўкраінскай чытацкай аўдыторыі, бо такі скарб не павінен застацца незаўважаным. Такім чынам, я неўзабаве скончыў гэтую кнігу і пераклаў усе вершы.

Прагледзіць тэкставы варыянт

In the late 80s and early 90s, I took up the German-speaking literature of Bukovina, and within this context, I came across the name of Selma Meerbaum-Eisinger. She was the youngest in this cluster of German-speaking poets of Bukovina, and she had the most tragic fate. She died in a Nazi camp at the tender age of 18, so I was initially shocked by this tragic fate of a poet called the Anne Frank of Bukovina.

In other words, the tragic life circumstances, the political atmosphere, did not allow this talent to be developed in full force. In fact, she did not think that she was acting like a famous poet. She was a girl who fell in love and wrote love poems, and it goes without saying that these poems were dedicated to her beloved friend Lejser Fichman, whom she met in the Jewish youth organization Hashomer Hazair. At such an age, at the age of 15–17, many adolescents write poems, and it is actually difficult to predict whether this talent will later be developed into a high level of poetic flair. Nevertheless, Selma’s poems just demonstrate that it was a very powerful poetic debut, although she did not plan to publish any poetry collection. She wrote her poetry down in the album in very small neat girlish handwriting. Today, this album is in Yad Vashem, the museum in Jerusalem. It belongs to those documentary treasures that have remained as testimonies of those terrible times and the great sacrifices the Jews made. Therefore, her poems have interested me together with other poetry by Paul Celan, or Rosa Ausländer, or Margul-Sperber, or Alfred Gong, or Immanuel Weissglas, etc. I was translating all these poets and could not ignore Selma. This lyric poetry is very intimate and doesn’t have any high literary pretensions. Obviously, Selma herself did not think about becoming famous for these poems. It was her private intimate literary diary in poetic form. It is this naivety and this insecurity of the soul that is so captivating about her poems. Therefore, after I had translated a cycle of her poems, which were published in various Chernivtsi newspapers, the idea then occurred to me to combine these poems, to complete this publication in the form of a book. The arrival of the famous German actor Iris Berben, who gave a reading of Selma’s poems in German at the Jewish House, played an important role here, and I read the Ukrainian translations accordingly. It was a very penetrating, painful evening. It was only then it became clear that these poems ought to be delivered to a Ukrainian audience, since such a treasure should not go unnoticed. So, I soon finished this book and translated all the poems. Selma’s poetic heritage is small – 52 poems and a few translations she made and thus it may be easily included in one book. The book Ich bin in Sehnsucht eingehüllt. Gedichte eines jüdischen Mädchens an seinen Freund (I am Wrapped in Longing. Poems by a Jewish Girl to her Friend) with a very exciting cover by the German artist Helga von Loewenich has been published by the Chernivtsi press Knyhy 21 (Books 21) and is now available to a Ukrainian audience.

Every poet has their own life experience, which becomes the basis for their poetry. Selma did not have such an experience. She died young and, therefore, the themes of her poems are not too broad. These are poems about nature, about love, about books she read. This is evidenced, for instance, by a poem such as «Stefan Zweig». She read this Austrian author and was fascinated by him, and she expressed this fascination in poems dedicated to Stefan Zweig. For example, she translated works by the French poet Verlaine or the Yiddish-speaking Chernivtsi poet Itzik Manger. She translated from Romanian as well. It was a circle of her interests. Actually, she had one poem regarding the contemporary events, and, evidently, it was written after the Czernowitz Synagogue was burned down in July 1941. And this event made such an impact on her that she wrote the work entitled «Poem». This is her longest poem and the most topical in its themes because the theme of the Holocaust is already perceptible here. The rest of her poetry is very gentle, pastel lines, lullabies. Incidentally, she has plenty of lullabies. Somehow, by her nature, childish, feminine, she apparently had this longing for essentially unfulfilled motherhood. She rocks her lover in her poems. She did not have a child. She was too young. She has a lot of such lullaby poems and lullabies. One can outline the themes of her poems in such a circle.

When a translator makes a whole collection in which there are many dozens of poems, it is challenging to choose one that would be his favorite. All poems that are translated receive the same dose of the translator’s attention. If you ask the question in this way, which of the poems seems to me the most tragic and to some extent even prophetic, I would mention a poem called «Ich bin die Nacht» (I Am the Night), in which the pervasive image of a boat emerges. All this is retrospectively superimposed on one very tragic circumstance, since Lejser Fichman, her lover, had Zionistic beliefs, he wanted to emigrate to Palestine and start a new life as a pioneer, as a settler. But when he tried to get on a ship meant to take him to Palestine in 1944, this ship with many Jewish fugitives was torpedoed by a Soviet submarine and sank. All the passengers died. And when you read the poems «Ich bin die Nacht» (I Am the Night) through the prism of this fact, goosebumps actually run over your body. I will read this poem. [Petro Rychlo reads out the poem in Ukrainian]:


Ich bin die Nacht. Meine Schleier sind
viel weicher als der weiße Tod.
Ich nehme jedes heiße Weh
mit in mein kühles, schwarzes Boot.

Mein Geliebter ist der lange Weg.
Wir sind vermählt auf immerdar.
Ich liebe ihn, und ihn bedeckt
mein seidenweiches, schwarzes Haar.

Mein Kuß ist süß wie Fliederduft –
der Wanderer weiß es genau...
Wenn er in meine Arme sinkt,
vergißt er jede heiße Frau.
Meine Hände sind so schmal und weiß,
daß sie ein jedes Fieber kühlen,
und jede Stirn, die sie berührt,
muß leise lächeln, wider Willen.

Ich bin die Nacht. Meine Schleier sind
viel weicher als der weiße Tod.
Ich nehme jedes heiße Weh
mit in mein kühles, schwarzes Boot.

[The poem is given in the German original].

Well, Selma wrote traditional rhyming poems with a distinct meter. Accentual-syllabic verse. Of course, such poems require a lot of effort from a translator, they are much harder to reproduce than free verse (vers libre) because here one needs to accurately preserve the rhythm and meter of the poem, and find the appropriate rhyme. All this should sound natural, as if it were written in Ukrainian by the author himself. In other words, there should be no stiffness or artificiality. Every poem has certain challenges. I would say that Selma has two poems, «Tränenhalsband (Necklace of Tears)» and one more poem which are supposedly written in prose. They have such an external configuration that one may take them for prose, but when one starts reading these prose fragments, it turns out they are so clearly rhythmic, and there are internal rhymes as well, which, as a matter of fact, make them poetic works. For example, «Tränenhalsband» (Necklace of Tears),

Die Tage lasten schwül und schwer, voll wildem, bangem Weh.
Es ist in mir so kalt und leer, daß ich vor Angst
vergeh’.
Die Vögel ziehn gen Mittag hin, sie sind schon lange fort.
Schon seh’ ich keine Aster blühn, und auch die letzten
Falter fliehn, die Berge sind mit Herbst umflort.
Ich bin in Sehnsucht eingehüllt, ich sehne mich nach dir.
Mein heißes Sehnsuchtslied erfüllt die Welt und mich
mit ihr. […]

[The poem is given in the original German].

It is clear that when one hears these lines, it can be understood that this is poetry, not prose. However, visually they can be perceived as such prose fragments.

They are difficult to compare because Celan came a long way in poetic evolution, he was changing from one book to another book, from one collection to another collection. We can trace his attitude as a poet, his development, poetic evolution, maturity. Selma did not have these. She wrote her poems as if in one breath, as a 16–17-year-old girl. Therefore, it is hard to talk about any such poetic similarity. But they were related in a real way. She was a cousin of Paul Celan’s, and they knew each other from childhood. They sometimes met at the house of their great-grandfather. There they sang, for instance, Jewish songs on Shabbat. Selma had a lovely voice. Paul Antschel, as he was called then, also participated in those sacred songs which celebrated the Jewish Sabbath. Selma was still a very young girl, and no one could have predicted that she would also start writing poetry. Apparently, she was also a member of the reading group before whom Paul Antschel often read poetry. He read not only his own poems but also poems by Rainer Maria Rilke or Georg Trakl or other German poets, sometimes even fragments from Shakespeare’s plays, from Romeo and Juliet; he read Juliet’s monologues. He read them before such girlish company because boys were interested in completely different things. They were interested in sports, football, swimming. Paul could not find a grateful audience in them. But among the girls, he had great success since he recited very well. Selma Meerbaum-Eisinger participated as a listener in these recitations too. I would like to mention the fact that when in 1968 in the German Democratic Republic, the Berlin publishing house Neues Leben published an anthology, Welch Wort in die Kälte gerufen, an anthology on the persecution of Jews in the Third Reich, this anthology also included many poems on the Holocaust by Chernivtsi German-Jewish poets. Paul Celan’s «Todesfuge» (Fugue of Death) is also represented there, but Selma Meerbaum-Eisinger’s «Poem» is also published there. She was still completely unknown at the time. Obviously, Paul Celan knew this poem from the manuscript, since Selma’s works had not been published yet. He insisted on including «Poem» in the anthology. He even made it a condition that his «Fugue of Death» could be published only if the publisher also published a poem by Selma. It goes without saying that the name of Selma was known to him, and he also knew some poems and even contributed to their publication.

Selma is perhaps one of the most famous Chernivtsi poets. In 2002, I published an anthology entitled The Lost Harp. German-speaking Poetry of Bukovina, in my translations, in which I included works by 24 Chernivtsi authors. I mean, there are a lot of these authors, and within this context, Selma has place of honor, since her name became widely known in the West after her former grammar school teacher, Hersh Segal, had published her collection of poems at his own expense in the 1970s. He used the name she gave her album – Blütenlese (Blossom Harvest). It was such a little book, which came out in a small edition – 400 copies. It did not yet have a publishing house, that is, it was a kind of self-publishing. But then one of the copies of the book reached Germany, and one of the German literary critics was very impressed by the quality of these poems and the tragic fate of the poet. In 1980, the German publishing house Hoffmann und Campe published a book by Selma under this title: Ich bin in Sehnsucht eingehüllt (I’m Wrapped in Longing). Jürgen Serke was the name of this journalist, a publicist, who wrote a very extensive afterword to the book. And this book became a literary sensation. Then, they began to put Selma on the same level or compare her to Anne Frank due to the tragedy of her fate. Since these are poems by a very young person, she seems to speak to her peers, to young people aged 15–17 (in Germany they are still school students). Therefore, Selma became very popular in German schools, and her poems are often recited by pupils at German schools. Many composers have referred to Selma’s works. Almost all of her poems have been set to music. I have already mentioned the German artist Helga von Loewenich; incidentally, she hasn’t just created the cover design for the Ukrainian edition of the book – a few years ago, there was a whole exhibition of her pictures interpreting poetry by Selma Meerbaum-Eisinger. And this exhibition was also displayed at the Chernivtsi Art Museum.

Праслухаць вершы Зельмы Меербаўм

«Паэма» (чытае Алёна Шалан)
«Poem» (чытае Аксана Маційчук)
«Песня жоўтым астрам» (чытае Таццяна Мігаэсі)
«Den gelben Astern ein Lied» (чытае Аксана Маційчук)
«Песня» (чытае Таццяна Мігаэсі)
«Lied» (чытае Аксана Маційчук)
«Шчасце» (чытае Ірына Філіпчук)
«Das Glück» (чытае Аксана Маційчук)